Türkiye’de Hekim Reklam Yasağı ve İlgili Düzenlemelerin Değerlendirilmesi

ATO Hukuk Bürosu

Türkiye’de hekimlerin reklam yapması çok sayıda kanun, yönetmelik ve etik kuralla sıkı biçimde sınırlanmıştır. Reklam, “bir şeyi geniş yığınlara tanıtmak, beğendirmek ve böylece o şeyin daha çok istenmesini, alınmasını, satılmasını sağlamak için söz, yazı ve benzeri araçlarla yapılan her türlü tanıtma çabası” olarak tanımlanır.[1] Sağlık hizmetlerinde ise örtülü veya açık şekilde reklam yapılması ve yaptırılması yasaklanmıştır. Bu düzenlemelerin amacı, sağlık hizmetlerinin ticari meta olmasını önlemek, hastaların yanlış yönlendirilmesini engellemek ve tıp etiğini korumaktır. Bu çerçevede, Sağlık Hizmetlerinde Tanıtım ve Bilgilendirme Yönetmeliği (2023), Tıbbi Deontoloji Tüzüğü (1960), Hekimlik Meslek Etiği Kuralları (1999), 1219 Sayılı Tababet Kanunu (1928), Türk Tabipleri Birliği Kanunu (6023 sayılı) ve Türk Tabipleri Birliği Disiplin Yönetmeliği gibi düzenlemeler reklâm yasağına ilişkin esas hükümler taşır.

1219 Sayılı Tababet ve Şuabat Kanunu (1928)[2]

Tıbbi faaliyetlere ilişkin hukuki çerçeveyi çizen ve 1928 yılında kabul edilen Tababet ve Şuabat Kanunu hekimlerin reklam yapmasını yasaklamaktadır. Kanunun 24. maddesi uyarınca “İcrayı sanat eden tabipler, hasta kabul ettikleri yer, muayene saatleri ve ihtisaslarını bildiren ilanlar tertibine tabi olup; diğer suretlerle ilan, reklam yapmaları yasaktır.” Yani doktorlar yalnızca muayenehanelerinin kapısına asılacak ilanlarla kendilerini duyurabilir; gazete, dergi veya radyo gibi diğer mecralarda reklam vermeleri kesinlikle yasaktır. Bu hüküm günümüzde de geçerlidir ve diğer mevzuatla birlikte hekim reklam yasağının temel hukuksal dayanağını oluşturur.

 

Tıbbi Deontoloji Tüzüğü (1960)[3] ve Hekimlik Meslek Etiği Kuralları (1999)[4]

Tıbbi Deontoloji Tüzüğü, hekimlik mesleğinin etik standartlarını belirleyen en eski düzenlemelerden biridir. 7. maddesine göre: “Tabip ve diş tabibi, yapacağı yayınlarda tababet mesleğinin şerefini üstün tutmaya mecbur olup, her ne suretle olursa olsun, yazılarında kendi reklamını yapamaz. […] Gazetelerde ve diğer neşir vasıtalarında reklam mahiyetinde teşekkür ilanları yazdıramaz.” Tüzük, hekimliğin “ticari bir görünüm” kazanmasına karşı açık bir tutum alır. Hekimlerin yalnızca ad, unvan, adres ve muayene saatleri gibi temel bilgileri içeren ilanlar yayımlamasına izin verilir. 1999 yılında kabul edilen Hekimlik Meslek Etiği Kuralları ise bu düzenlemeleri güncelleyerek detaylandırır. 11. madde uyarınca: “Hekim, mesleğini uygularken reklam yapamaz, ticari reklamlara araç olamaz, çalışmalarına ticari bir görünüm veremez; yanıltıcı, paniğe yol açan, aldatıcı davranışlarda bulunamaz.” Özellikle “kusursuz sonuç”, “kesin çözüm” gibi ifadelerle tedavi pazarlamak etik dışı sayılır. Ayrıca tabelaların boyutları ve içerikleri de tabip odalarının denetimine tabidir.

Sağlık Hizmetlerinde Tanıtım ve Bilgilendirme Yönetmeliği (2023) [5]

29 Temmuz 2023 tarihinde yayımlanan bu yönetmelik, hekim ve sağlık kurumlarının tanıtım- bilgilendirme sınırlarını detaylıca düzenlemiştir. Yönetmeliğe göre hekim ve sağlık kuruluşları, yalnızca iletişim bilgileri, uzmanlık dalları, muayene saatleri ve sağlıkla ilgili koruyucu bilgiler gibi ‘bilgilendirici’ içerik yayımlayabilir. Mesela bir hekimin web sitesinde ad-soyad, uzmanlık, muayene gün/saat bilgisi ile sağlık eğitici bilgiler vermesi tanıtım sayılır ve yasaldır. Ancak bu kapsamın dışına çıkan her türlü “talep yaratmaya yönelik, yanıltıcı, aldatıcı” içerik reklam kabul edilerek yasaklanmıştır. Örneğin, mevcut Kanun ve tüzüklere aykırı şekilde bir teşhis veya tedavi yönteminin “kesin çözüm, kusursuz sonuç” gibi ifadelerle tanıtılması, talep yaratacak duyurular yapılması açıkça yasaktır.

Yönetmelik ayrıca tanıtımda görsel kullanımını da sınırlandırmıştır. Tedavinin etkilerini kıyaslayıcı nitelikte görsellerin bulunması yasaktır. Son dönemde sosyal medyada sıkça karşılaşılan öncesi/sonrası fotoğraflar da bu yasak kapsamına girmektedir. Yönetmeliğin 7. maddesi şu şekildedir: “Sağlık meslek mensupları ve sağlık tesislerinin, sundukları sağlık hizmetleri ile ilgili yapacakları tanıtım ve bilgilendirmelerinde; tedavinin etkilerini kıyaslayıcı ve talep oluşturan nitelikte öncesi ve/veya sonrası görsellerin bulunması yasaktır.”

Hekimin sosyal medyada bir hastasının ameliyat öncesi ve sonrası fotoğraflarını paylaşması yönetmeliği ihlal eder; bu tür paylaşımlar hasta içeren her türlü görselde teknik düzenleme yapılmamasını ve tarihin belirtilmesini zorunlu kılan kuralı da ihlal etmiş olur. Nitekim 7. maddenin e bendine göre “Tanıtım ve bilgilendirmede kullanılacak video ve fotoğraflara ait ortamların, kullanılan tekniklerin gerçeğine aykırı olmaması, yanıltıcı makyaj olmaksızın görüntülenmesi zorunludur. Görsel içerikler üzerinde sonradan teknolojik değişiklik veya düzeltme uygulanamaz. Görsel içeriklerde işlem tarihi ve görselin görüntülendiği tarihin belirtilmesi zorunludur.” Ayrıca yönetmelik, hasta fotoğraflarının ancak hastanın açık rızasıyla kullanılabileceğini, hasta yorum ve değerlendirmelerinin hiçbir mecrada paylaşılmaması gerektiğini açıkça düzenler. Örneğin, bir hasta memnuniyetini dile getiren “teşekkür ilanı” sosyal medyada paylaşılamaz. Yönetmelik ihlallerinde valilikler para cezaları uygulayabilir, meslek odalarına bildirim yapabilir ve hasta yönlendirici içeriklerin kaldırılması için işlem başlatabilir. Benzer bir şekilde tıbbi işlem anına dair görüntüler de paylaşılamaz. Özetle: Yeni yönetmelik reklamla tanıtımı birbirinden net biçimde ayırmış; tanıtımda sadece temel iletişim/bilgilendirme bilgileri serbest bırakılmış, talep yaratıcı ifadeler, karşılaştırmalı sonuçlar (öncesi/sonrası fotoğraflar vb.), hasta yorumları kesin olarak yasaklanmıştır. Bu kurallar, hekimlerin internet sayfaları ve sosyal medya paylaşımlarının da uyması gereken katı kısıtlamalar getirir.

 

 

Türk Tabipleri Birliği Kanunu[6] ve TTB Disiplin Yönetmeliği[7]

İl Sağlık Müdürlükleri, reklam yasağına aykırı paylaşımlar tespit etmeleri halinde tabip odalarına bildirimde bulunmaktadır. Türk Tabipleri Birliği Kanunu ve bu kanuna dayanılarak hazırlanan TTB Disiplin Yönetmeliği TTB’nin örgüt yapısını ve görevlerini düzenlemekle birlikte reklam yasağına ilişkin düzenlemelere de yer verir. Kanunda TTB İdare Heyeti’nin görevleri arasında “sinema, radyo, çalışanları veya sair yazılı ve sözlü vasıtalarla reklam yapılmasını önlemek” yer alır. Yani TTB, meslek etiğini korumak kapsamında reklam yapılmasını engellemekle de yükümlüdür. Kanun, hekimlerin aracı kullanarak ya da yasa dışı biçimde reklam yapmalarına ilişkin yaptırımlar da öngörmüştür. Ayrıca kanun, hekimlerin birlik faaliyetlerine katılım yükümlülüklerine aykırı davranışları da cezalandırır.

TTB Disiplin Yönetmeliği, hekimlerin mesleki faaliyetleri sırasında reklam ve tanıtım kurallarına uymamaları hâlinde uygulanacak cezaları listeler. Yönetmeliğin 4. maddesinin b ve c bentlerine göre, “Tanıtım kurallarına aykırı davranmak” ve “her türlü iletişim mecrasında reklam amaçlı yazılar yazmak, yazdırmak veya açıklamada bulunmak” disiplin suçu sayılır. Örneğin bir hekimin internet sitesinde veya sosyal medyada öncesi/sonrası şeklinde fotoğraf paylaşmak suretiyle reklam yapması hekimin bağlı bulunduğu tabip odası tarafından disiplin işlemine tabi tutulabilir.

Sonuç olarak Türkiye’de hekimlere yönelik reklam yasağı, sağlık hizmetlerini ticari meta olmaktan korumak, hastaların yanlış yönlendirilmesini önlemek ve tıbbi deontolojiyi korumak adına çok katmanlı bir şekilde düzenlenmiştir. Yukarıda incelenen tüm düzenlemeler özünde hekimlik hizmetinin ticarileşmesini engellemeyi amaçlar. Bu düzenlemeler, hastaların sağlık hizmeti seçimini yönlendirecek abartılı, yanıltıcı ve talep yaratıcı reklamlara izin vermez, bu nedenlerle hekimlerin yalnızca tıbbi bilgi aktarımı ve iletişim amacıyla sınırlı tanıtımına izin verilmektedir.